Go with the Flow! - vademecum wspinaczkowego psychologa

Aleksandra Piechnik

„Mistycyzm wspinaczki górskiej polega po prostu na wspinaniu się. Docierasz na szczyt, ciesząc się, że już po wszystkim, choć jednocześnie chciałbyś, aby trwało to wiecznie. Uzasadnieniem wspinaczki jest sama wspinaczka, podobnie jak pisaniem poezji jest pisanie wierszy. Nie pokonujesz niczego poza samym sobą. Akt pisania uzasadnia tworzenie poezji. To samo dotyczy wspinania: identyfikujesz się z przepływem. Celem przepływu jest płynięcie, nie poszukiwanie szczytu czy jakiejś utopii, lecz ciągłe płynięcie. To nie jest ruch w górę, ale stały przepływ – poruszasz się, by płynąć nadal. Nie ma żadnego powodu, by się wspinać, poza samym wspinaniem. To akt sam w sobie”.

To słowa alpinisty przytoczone z książki poświęconej tematyce flow autorstwa Csikszentmylayiego. Mimo że ten termin dotyczy wszelkich aspektów życia, to najwięcej cytatów pochodzi akurat od alpinistów. Żeby zrozumieć, co dokładanie dzieje się w umyśle wspinacza, kiedy przeżywa flow, należałoby najpierw zaznajomić się z teorią.

Fot. Sam Bie

Stan flow najprościej byłoby zdefiniować jako stan optymalnego doświadczenia, w którym w świadomości wszystko jest w idealnym porządku. W języku polskim jest tłumaczony jako przepływ. Harmonijny stan umysłu wytwarzają działania o satysfakcjonujących doznaniach, których poziom trudności jest dopasowany do umiejętności człowieka wykonującego to działanie. Warunkiem zaistnienia flow jest zdolność kierowania świadomością. Stanem negatywnym dla przepływu byłaby zatem entropia psychiczna, czyli zamęt informacyjny, który utrudnia dążenie do wytyczonego celu.

Wyobraźmy sobie stojącego przed piękną drogą wspinacza, który daje jasne sygnały braku zaangażowania w to, co robi. Wykonuje rozgrzewkę niechlujnie albo wcale, jest opieszały, mówi, że właściwe wszystko mu jedno, czy ją „sieknie” czy też nie. W głowie ma mętlik, obawia się wyśmiania przez kolegów w przypadku porażki, myśli, co będzie na obiad, zachwyca się krajobrazem. Zupełnie inaczej jest, kiedy informacja docierająca do świadomości jest zgodna z celami: energia psychiczna może wówczas płynąć bez przeszkód, gdyż nie musi się przed niczym bronić. Flow w muzyce oznacza płynne przejście między wersami, odpowiednie wpasowanie w beat oraz właściwy balans głosem w odpowiednim momencie. Jest to trafne odzwierciedlenie jakiejkolwiek aktywności jednostki, gdyż kładzie nacisk na płynność oraz odpowiedniość wykonywania czynności w czasie. W przypadku wspinania o ile przyjemniej jest wykonywać ruchy płynnie, niż szarpać na każdym chwycie. Marsz górski, nawet powolne kroki stawiane na 7000 m wykonywane płynnie i ze świadomością pozwalają wpaść w swoisty trans. Istnieje możliwość zamienienia sytuacji kryzysowych lub stresujących, które stosunkowo często zdarzają się podczas wypraw wysokogórskich, na sytuacje przyjemne – poprzez zmianę postawy wobec nich. Są cztery sposoby:
1) zanurzenie się w wykonywanej czynności poprzez większe zaangażowanie,
2) wytyczenie jasnych celów, do których się dąży,
3) koncentrowanie uwagi na tym, co się robi,
4) nauczenie się akceptowania i bawienia się doświadczeniami, które przychodzą nagle (zaskakujące odpadnięcie od ściany, powrót do niższego obozu z powodu załamania pogody).

Brak wewnętrznego porządku i kontroli świadomości przejawia się głównie w postaci niepokoju lub nawet przerażenia, gdyż zamęt psychiczny powodowany jest napływem informacji, które są sprzeczne z zamiarami jednostki lub przeszkadzają w realizacji tych zamiarów. Uzyskanie kontroli nad świadomością prowadzi do uzyskania kontroli nad jakością doświadczeń – do wyłaniania tego, co jest ważne, jest wartością oraz pozwala uczynić życie bogatsze, bardziej satysfakcjonujące i znaczące. Kontrola nad świadomością nie jest wiedzą, lecz umiejętnością, potrzebuje zaangażowania, uczuć i dobrej woli. Można jej się nauczyć i ćwiczyć konsekwentnie jak sportowcy czy muzycy.

Można zaryzykować stwierdzenie, iż Abraham Maslow był prekursorem pojęcia flow. Notabene nazwał je doświadczeniem szczytowym. Osobiście kojarzy mi się tylko z dwiema czynnościami: seksem i wyjściem na szczyt. Stanu flow nie można mylić z euforią po dokonaniu czynu, jest to stan pełnego zaangażowania i koncentracji podczas wspinania, dzięki któremu radość z osiągnięcia szczytu jest większa.

Cel, wyzwanie (np. zdobycie jakiegoś szczytu), przejście zimowe lub zrobienie krótkiego buldera oraz umiejętności (rzeczywiste!!!) są najistotniejszymi czynnikami, a ich natężenie (trudność zadania oraz jakość kwalifikacji i przygotowania) stanowią o stanie, w którym znajduje się człowiek podejmujący akcję. Zależności te ilustruje poniższy rysunek.

Przejście łatwej drogi przy wysokich umiejętnościach daje nam stan relaksu. Trudne przejście przy niskich umiejętnościach powoduje lęk i panikę. Stan flow wyzwala się dopiero, gdy przy subiektywnie trudnych dla nas zadaniach (trudnych, ale nie niemożliwych, więc przy umiejętnościach 6.2 nie silmy się na 6.5) wykorzystujemy umiejętności prawie na granicy możliwości. Umiejętności to nie tylko siła, technika, ale też taktyka, trening mentalny, umiejętne radzenie sobie ze stresem w sytuacji startu (przejścia). Aby aktywizować stan flow, oprócz wagi zadania do wykonania, wymagane jest emocjonalne zaangażowanie w czynność. Csikszentmihalyi zaobserwował, że jednostki doświadczające przepływu przeważnie wykonywały czynności sprawiające im przyjemność – jak hobby czy sport, np. alpinizm. Stan flow jest najbardziej pożądanym stanem w sytuacji startu na zawodach, jak i w czasie wspinania dla własnej przyjemności. Stosując uproszczenie: flow zwiększa możliwości.

Aspekty flow na przykładzie wspinania

Równowaga między wyzwaniem a umiejętnościami
Czynności, jakie wykonuje jednostka, kiedy doświadcza stanu flow, wymagają zainwestowania energii; ponadto potrzebne są do tego pewne umiejętności. Każde zajęcie, nawet czytanie czy przebywanie wśród znajomych, zawiera w sobie możliwość działania, wyzwań, których podjęcie wymaga odpowiednich umiejętności i postępowania według określonych zasad. Czasem, aby powstało wyzwanie, wystarcza obecność konkurencji. Rywalizacja stymuluje i podnosi satysfakcję. Rywalem może być konkurent, ale można też rywalizować z samym sobą. Dobrze jest więc w sytuacji treningu na ścianie lub wyjazdu w skały dobrać sobie kompanów, z którymi można konkurować na podobnym poziomie. Najlepiej jest być jednak rywalem dla samego siebie, jak z pewnością w trakcie wspinaczki wysokogórskiej, podczas której doświadczamy zmagania się z własnym lękiem, słabościami ciała i ducha. Wyzwanie może przybierać różne formy. W naszym sporcie na pewno można wyróżnić: psychiczne, fizyczne i techniczne. Umiejętne dobranie ich pod kątem własnych możliwości i oszacowanie pod każdym względem zapewni gwarantowaną satysfakcję!

Łączenie działania ze świadomością
Wysoki stopień koncentracji na pewnym działaniu pochłania całą energię psychiczną, powodując, że brakuje jej na przetwarzanie innych informacji z otoczenia. W rezultacie daje to efekt kompletnego pochłonięcia przez daną aktywność i wykonywania jej niemal automatycznie, niejako „w zespojeniu z nią”. Zatraca się granica pomiędzy osobą a czynnością przez nią wykonywaną. „Mistycyzm wspinaczki górskiej polega po prostu na wspinaniu się”. Tak jak wspomniano na wstępie: „Docierasz na szczyt, ciesząc się, że już po wszystkim, choć jednocześnie chciałbyś, aby trwało to wiecznie. […] Nie ma żadnego powodu, by się wspinać poza samym wspinaniem.
To akt sam w sobie.” Osoba odczuwająca flow łączy w jedno ciało umysł i czynność, czyli technicznie wykonywane ruchy...

Dalszy ciąg artykułu w: GÓRY, nr 3 (178) marzec 2009 r.

Zapraszamy do śledzenia cyklu Vademecum wspinaczkowego psychologa w Magazynie GÓRY.